تبیین تقابل ایران و آمریکا در ژئوپلیتیک منطقه خزر
الموضوعات :رسول افضلی 1 , حسن کامران دستجردی 2 , محمدحسین دشتی 3
1 - دانشگاه تهران
2 - دانشگاه تهران
3 - دانشگاه تهران
الکلمات المفتاحية: ایران, آمریکا, دریای خزر, ژئوپلیتیک انرژی, واقع گرایی تهاجمی ,
ملخص المقالة :
منطقه دریای خزر از نظر ژئوپلیتیک انرژی، خطوط انتقال انرژی و امنیت آن از جایگاه بالایی در مناسبات منطقه ای و بین المللی برخوردار است و پس از فروپاشی شوروی و افزایش کشورهای ساحلی خزر از دو به پنج کشور بر پیچیدگی های تعیین رژیم حقوقی دریای خزر نیز افزوده شد. بنابراین کشورهای منطقه ای و فرامنطقه ای برای کسب منافع سیاسی و اقتصادی و بیشینه سازی قدرت خود در نظام بین الملل به رقابت بیشتر در این منطقه روی آورده اند که رویارویی ایران و آمریکا از مهم ترین کشمکش های این منطقه می-باشد. در این نوشتار تلاش شده است تا با بهره گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی و بر مبنای رویکردهای نظری ژئوپلیتیک انرژی و رئالیسم تهاجمی به تبیین تقابل ایران و آمریکا در ژئوپلیتیک منطقه خزر پرداخته شود. در این راستا یافته ها حاکی از آن است که، سیاست خارجی و منافع متضاد دو کشور؛ تلاش آمریکا برای حذف موقعیت ژئوپلیتیک ایران از جریان انتقال انرژی خزر؛ تأثیر آمریکا بر مجادلات تعیین رژیم حقوقی دریای خزر از طریق نظامی و امنیتی شدن این دریا و تهدید منافع و امنیت ملی ایران؛ از مهم ترین دلایل تقابل ایران و آمریکا در منطقه خزر هستند. در نهایت، جمهوری-اسلامی ایران می تواند با درک صحیح از موقعیت ژئوپلیتیک کشور در سیاست خارجی و دیپلماسی فعال و هوشمندانه به منافع اساسی خود در رژیم حقوقی دریای خزر دست یابد، به عنوان حلقه ارتباطی تولیدکنندگان و مصرف کنندگان انرژی قرار گیرد و علاوه بر توسعه اقتصادی، اقتصاد بین الملل را به امنیت ملی خود گره بزند و تهدیدات را به حداقل برساند.
1. آجیلی، هادی و محمدرضا بهادرخانی (1393)، «اقتصاد سیاسی خطوط لوله انرژی در آسیای مرکزی و قفقاز»، فصلنامه پژوهش¬های راهبردی سیاست، سال سوم، شماره 10، پاییز 93.
2. احمدی، حسین و داراب جلیل¬پیران (1388)، «رژیم امنیتی حوزه دریای خزر پس از فروپاشی اتحاد شوروی تا 2009 موانع و چالش¬ها»، فصلنامه تحقیقات سیاسی و بین¬المللی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرضا، شماره سوم، صص 142 ـ 109.
3. احمدی¬پور، زهرا و احسان لشگری (بهار و تابستان 1389)، «چالش¬های ژئوپلیتیکی ایران در بهره¬برداری از منافع خود در خزر»، مطالعات اوراسیای مرکزی، مرکز مطالعات عالی بین¬المللی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال سوم، شماره 6، صص 18 ـ 1.
4. افضلی، رسول و مصطفی رشیدی و افشین متقی (1391)، «تحلیل ساختار ژئوپلیتیکی حاکم بر روابط دوجانبه ایران و جمهوری¬آذربایجان از سال 1991 تا 2010 میلادی با رویکرد جغرافیای برساخت¬گرایی»، پژوهش¬های جغرافیای انسانی، شماره 80، صص 19 ـ 1.
5. اطاعت، جواد و حمیدرضا نصرتی (زمستان و بهار 88 ـ 1387)، «ایران و خطوط انتقال انرژی حوزه خزر»، مطالعات اوراسیای مرکزی، مرکز مطالعات عالی بین¬المللی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال دوم، شماره 3، صص 22 ـ 1.
6. امیراحمدیان، بهرام (1382)، «امنیت در جمهوری¬آذربایجان و ناتو»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 44.
7. امیراحمدیان، بهرام (1388)، «بررسی علل و پیامدهای حضور ایالات-متحده در قفقاز»، فصلنامه ژئوپلیتیک، سال پنجم، شماره 2، صص 97 ـ 66.
8. ایران، 16/09/96: 3، شماره 6660، سیاسی، magiran.com/n3672198.
9. بصیری، محمدعلی و مژگان ایزدی زمان¬آبادی (1383)، «اهداف سیاست خارجی آمریکا در آسیای مرکزی»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال سیزدهم، دوره چهارم، شماره 48.
10. بهمن، شعیب (1389)، «ابعاد نظامی¬گری در خزر»، قابل دسترسی در http://hamshahrionline.ir.
11. حافظ¬نیا، محمدرضا (1385)، «اصول و مفاهیم ژئوپلیتیک»، مشهد: انتشارات پاپلی.
12. حسن¬خانی، محمد و داوود کریمی¬پور (1392)، «دریای خزر ملاحظات ژئواکونومیک شرق و غرب»، مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره 6، شماره 2، صص 40 ـ 21.
13. خبرگزاری فارس، 23/03/94 http://fna.ir.
14. خبرگزاری¬ مهر،12/11/95، http://www.mehrnews.com/news/3893043
15. سامانه خبری سازمان بنادر، 1390.
16. شرق،09/10/96: 15،شماره 3047، سیاست، Magiran.com/n3683905.
17. شیخ الاسلامی، محمدحسن، سیدمحمدحسین حسینی و صارم شیراوند (1394)، «تأثیر نظامی کردن حوزه دریای خزر بر امنیت¬ملی جمهوری-اسلامی¬ایران»، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 89، بهار 1394.
18. دانشیار، سیدمهدی (1391)، «تحولات جدید جغرافیای سیاسی کاسپین»، مجموعه مقالات پنجمین کنگره انجمن ژئوپلیتیک ایران، 3 و 4 خرداد، صص 2 ـ 16.
19. زرگری، هادی و حبیب رضازاده (1391)، «نقش حضور آمریکا در قفقاز بر روابط ایران و آذربایجان»، دوفصلنامه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)، سال ششم، شماره هفتم.
20. عزتی، عزت الله (1388)، «جغرافیای استراتژیک ایران»، تهران، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
21. فیاضی، محسن (1386)، «رقابت پیرامون انرژی آسیای مرکزی و قفقاز»، فصلنامه مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، سال چهارم، شماره 60، صص 168 ـ 141.
22. کولائی، الهه (زمستان و بهار 1387 ـ 1386)، «ژئوپلیتیک انتقال نفت از قفقاز»، مجله اوراسیای مرکزی، سال اول، شماره اول، صص 70 ـ47.
23. کولایی، الهه و مهناز گودرزی (1392)، «دریای خزر: چالش¬ها و چشم¬اندازها»، تهران، انتشارات میزان.
24. کولایی، الهه (1397). مصاحبه با روزنامه شرق، شماره 3230 به تاریخ 06/06/97، ص 6 (دیپلماسی).
25. مجتهدزاده،پیروز(1381)،«درخزر چه می¬گذرد و چه باید کرد»، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شماره¬های 186 ـ 185، صص 47 ـ 28.
26. مجتهدزاده، پیروز (1381)، «جغرافیای سیاسی و سیاست جغرافیایی»، تهران، انتشارات سمت.
27. محمدی، حمیدرضا (1383)، «چالش¬های ژئوپلیتیکی ایران در محیط پیرامونی دریای خزر»، مجموعه مقالات نخستین کنگره انجمن ژئوپلیتیک ایران، صص 194 ـ 183.
28. مولایی، یوسف و دیان دنباز (1395)، «ژئوپلیتیک و موازنه قدرت در خزر»، مطالعات اوراسیای مرکزی، دوره 9، شماره 1، صص 151 ـ 174.
29. مینایی، مهدی (1386)، «درآمدی بر ژئواستراتژی»، تهران، انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین¬المللی وزارت امور خارجه.
30. هدایتی¬شهیدانی،مهدی(1395)،«دیپلماسی هوشمندانه و مدیریت مسائل دریای¬خزر»، فصلنامه آسیای مرکزی و قفقاز، شماره 94.
31. Agnew, John (1998), "Geopolitics: Re-visioning World Politics", London and New York: Routledge.
32. Antonenka, Oksana (2008), "Russia's Policy in the Caspian Sea Region: reconciling: Reconciling and Security Agenda", The Washington Quarterly, Vol,31 , No,12.
33. Aras, Bulent and Okumus, Ahmet (2015), "Caspian Riches and Gulf Security", The Brown Journal of World Affairs, VII, 2.
34. Deutsche welle, 2012.
35. Fouskas, Vassilis and Bulent Gokay (2005), "The New American Imperialism: Bush War on Terror and Blood for Oil", Preager Publishers, Vol. 23, 16 September.
36. Hallinan, Cohn (2009), "Blood and Oil in Central Asia", Foreign Policy, Available at: http://www.ips-dc.org/articles.
37. irib.ir, 2014/01/14.7
38. Iseri, Emre (2009), "The U.S Grand Strategy and the Eurasian Heartland in the Twenty-First Century", Geopolitics, Vol. 32, No.4.
39. Karimov, Reshad and Eugene Chausovsky and Kamal Makili-Aliyev (2011), "The Caspian Pain: Geopolitical and the Future Balance of Power", Baku: SAM Center for Strategic Studies.
40. Kucera, Joshua (2012), "The Great Caspian Arms Race", Foreign Policy, June 22, Avaiable at: http:// Foreign Policy.com 2012/06/22.
41. Kullberg,A (2000) "The Return of Heartland", The Eurasian Political, mag 21st, P.1.
42. Laruelle, Marlene and Sabastien Peyrouse (2009), "The Militarization of the Caspian Sea: "Great Games" and "Small Games" Over the Caspian Fleets", China and Eurasia Forum Quarterly, Vol. 7, No. 2, pp. 17-35.
43. Malehmir, Hasan and Hasanvand, Akram (2013), "Challenge of Relation Between Iran and Russia about Caspian Sea", International Research Journal of Applied and Basic Sciences.
44. mashreghnews, 2014.
45. Mearshiemer, John, (Winter 1994-95) "The False Promise of International Institution", International security, Vo 19, No 2.
46. Mearshiemer, John (2001), "The Tragedy of Great Power Politics". New York. Norton Company.
47. Olivier Roy. "Asia Centrale Prend Le Large" Politique Internationale, No.82. Hiver 1998 – 1999. P.132.
48. Sander, Aaro G. (2006), "US-Russian Energy Security in the Caucasus: The Prospects for Conflict in the National Interest", Available at: www.sras.org.
49. sputniknews.com, 2015/04/16.
50. Sputnik News, 2018/08/15.
51. 21. Toft. Peter (2005), "John J Mearsheimer, an Offensive Realist between Geopolitics and Power", Journal of International Relation and Development, Vol. 8, No. 4, 381 – 408.
52. Van Evera, Stephen, (Spring 1998) "Offence-Defence and Cause of War", International security, Vol 22, No 4.